Krynica Zdrój

Historia

Wieś założona w 1547 r. przez Danka z Miastka (obecnie Tylicz) jako Krzenycze. Od początku istnienia do pierwszego rozbioru wchodziła w skład tzw. Kresu Muszyńskiego należącego do biskupów krakowskich. W 1783 r. Krynicę wraz z całymi dobrami muszyńskimi przejął skarb austriacki, który wkrótce wysłał tu krajowego radcę górniczego, profesora uniwersytetu lwowskiego Baltazara Hacqueta celem zbadania i oceny krynickich źródeł. Jego pozytywna opinia legła u podstaw późniejszego rozwoju krynickiego zdrojowiska.

                                                                                                                            
W 1793 r. austriacki komisarz rządowy z pobliskiego Nowego Sącza Franciszek Stix von Saunbergen zakupił tu ziemię ze źródłem wody mineralnej z myślą o założeniu zdrojowiska.
Powstały pierwsze domy zdrojowe, ale gwałtowny rozwój nastąpił dopiero po 1856 r. dzięki działalności prof. Józefa Dietla. W roku 1877 kuracjuszy przyjmowało 11 domów uzdrowiskowych oraz w 64 domach prywatnych, w tym samym okresie powstała Komisja Zdrojowa. U schyłku stulecia Krynickie Zdroje odwiedzało blisko 6000 kuracjuszy rocznie. Dalszy prężny rozwój uzdrowiska przypada na pierwsze lata XX w., powstają nowe wille i pensjonaty. W tym też okresie odkrył i przebadał prof. Rudolf Zuber – Perłę uzdrowisk europejskich wodę leczniczą Zuber – najsilniejsza woda lecznicza w Europie. W 1911 r. doprowadzona została linia kolejowa co spowodowało napływ nowych kuracjuszy, w tym samym roku Krynica uzyskała prawa miejskie. W rok przed wybuchem II wojny światowej Krynicę odwiedzało rocznie 38 000 osób. W styczniu 1937 r. w Krynicy bawiła w podróży poślubnej przyszła królowa Holandii, księżniczka Julianawraz z mężem księciem Bernardem[5]. W okresie od stycznia 1944 r. do lutego 1945 r. Krynica była siedzibą ordynariusza apostolskiego Łemkowszczyzny Ołeksandera Małynowśkiego. Pod okupacją Krynica znajdowała się do 18 stycznia 1945 r. Wycofujący się Niemcy zabrali praktycznie wszystkie urządzenia, a wkraczające wojska Armii Czerwonej doszczętnie zdewastowały, co pozostało. Krynica z wojnyodrodziła się tak naprawdę pod koniec lat 50. XX w.
Poza istniejącą już koleją ziemno-linową z 1937 r. na Górę Parkową w 1997 r. uruchomiono kolejkę gondolową na Jaworzynę (1114 m n.p.m.), która może przewieźć 1200 osób na godzinę. Dzięki tej inwestycji Krynica-Zdrój stała się dużym ośrodkiem narciarskim.

Zabytki

Na tyłach tego domu, w sąsiedztwie potoku Kryniczanki przy Bulwarach Dietla, wzniesione zostały wille. To szereg jednych z najstarszych zachowanych – często drewnianych zabudowań willowych dla kuracjuszy przy wizytowej arterii miasta. "Biała Róża" z 1856 r., "Biały Orzeł" z 1857 r., "Kosynier", "Wisła" i "Węgierska Korona" z 1880 r., "Witoldówka","Małopolanka" z 1898 r. W jednej z nich, o nazwie "Romanówka", od 1994 r. mieści się Muzeum Nikifora, właściwie Epifaniusza Drowniaka (1895–1968), krynickiego malarza prymitywisty, pochodzenia łemkowskiego o światowej sławie, nazywanego również Matejką Krynicy.

Obok Pijalni Głównej stoi muszla koncertowa z okresu międzywojennego, na miejscu Pawilonu orkiestry uzdrowiskowej. W muszli wmurowana tablica pamiątkowa ku czci związanego z Krynicą Jana Kiepury (1902–1966). W 1932 r. za pieniądze zarobione na scenach świata wybudował w Krynicy-Zdroju według projektu Bohdana Pniewskiego kosztujący trzy miliony dolarów luksusowy modernistyczny hotel (po wojnie zwany sanatorium, aktualnie zabytek) Patria – miejsce kręcenia kilku filmów pod koniec lat 30. XX w. (m.in. film "Książątko" z 1937 r.). W Patrii zachował się oryginalny wystrój w tym marmury i alabastry, drzwi obrotowe, winda z lat 30. XX w., taras wypoczynkowy na dachu. Przed wojną do hotelu należał też basen i kort tenisowy. Dach hotelu Patria był zwieńczony ogromnym stalowym masztem na którym wywieszano polską flagę z okazji świąt narodowych. Maszt niestety usunięto w czasie II wojny światowej. Obok muszli koncertowej stoi modernistyczny Nowy Dom Zdrojowy (sanatorium) autorstwa prof. Witolda Minikiewicza z 1939 r. z zachowanym wystrojem charakterystycznym dla luksusowej architektury funkcjonalistycznej lat 30. XX w. (marmury, stal chromowana, importowane drewno, duże przeszklenia, fontanna nawiązująca do awangardowej rzeźby polskiej lat 30. XX w., taras na dachu a także ciekawostka amfiteatr koncertowy umieszczony przy tylnej elewacji – nieużywany od dawna, zaprojektowany raczej do kameralnych występów), w pobliżu pomnik Adama Mickiewicza z 1906 r. W Krynicy przy ul. Piłsudskiego znajduje się pomnik ku czci Wojska Polskiego z inskrypcją "Obrońcom Zwycięzcom". Jest uznawany za niesztampowy i oryginalny przykład nowoczesnej rzeźby. Pomnik stworzył w 1985 r. profesor Bronisław Chromy z okazji 40 rocznicy zakończenia II wojny światowej.
W Krynicy znajduje się drewniany kościół pw. Przemienienia Pańskiego z 1864 r., kościół NMP Wniebowziętej, wzniesiony w latach 1887–1902 w stylu "renesansu włoskiego", Nowe Łazienki Mineralne (1923–1926).
1 lipca 2008 r. w Krynicy przy ul. Kościuszki, z nieustalonych dotąd przyczyn zapalił się zabytkowy budynek Szczerbiec (w wyniku tego pożaru spaleniu uległo piętro i poddasze budynku). Ze względów bezpieczeństwa ruiny tego obiektu zostały całkowicie rozebrane.
W Krynicy-Zdroju i jej najbliższej okolicy jest wytyczony Szlak Cerkwi Łemkowskich poświęcony budownictwu sakralnemu tych okolic, w przeszłości zamieszkanych głównie przez Łemków.

Kultura

Doroczną imprezą w Krynicy-Zdroju jest organizowany od 1967 r. Europejski Festiwal Opery i Operetki im. Jana Kiepury, pod dyrekcją Bogusława Kaczyńskiego. Na dwa tygodnie, na przełomie sierpnia i września zjeżdża około 1000 solistów i artystów w tym teatry muzyczne, teatry rozrywki ipantomimy. Koncertu promenadowego na deptaku słucha około 20 000 osób. Koncerty odbywają się również w Pijalni Głównej, w sali koncertowej Starego Domu Zdrojowego, organizowany jest przegląd filmów z udziałem Kiepury. W sumie corocznie Festiwal ogląda na żywo około 60 000 osób. Na uwagę zasługuje także coroczny (organizowany w lutym) Międzynarodowy Festiwal Gitarowy.

Od 1990 r. we wrześniu odbywają się tu cykliczne spotkania polityków i przedsiębiorców z Europy Centralnej i Wschodniej pod nazwą "Forum Ekonomiczne". Na forum w 2004 r. zaproszono gości z Europy Zachodniej i krajów arabskich.

W Krynicy-Zdroju istnieje i funkcjonuje kilka muzeów. Jednym z nich jest otwarte w 1994 r. przy Bulwarach Dietla Muzeum Nikifora.

Uzdrowisko

Pierwsze wzmianki o leczniczych właściwościach krynickich źródeł znajdują się w dziele księdza Gabriela Rzączyńskiego pt. Historia naturalis curiosa Regni Poloniae (...), wydanym w pierwszej poł. XVIII w. Pierwsze naukowe badania wód krynickich przeprowadził jednak dopiero profesor Uniwersytetu Lwowskiego Baltazar Hacquet na zlecenie władz austriackich, które w 1783 r. przejęły Krynicę wraz z pozostałymi miejscowościami dóbr muszyńskich. Opinia Hacqueta, w której pozytywnie ocenił on lecznicze wartości tych wód zarówno do kąpieli jak i do picia, zachęciła komisarza rządowego z Nowego Sącza, do zakupienia w 1793 r. krynickiego zdroju wraz z okolicznymi polami i łąkami za cenę 50 ówczesnych złotych. Ten ujął źródła w drewniane oprawy i wybudował pierwszy niewielki dom mieszkalny dla gości. Można więc uznać, że początki lecznictwa uzdrowiskowego w Krynicy datują się na przełom XVIII i XIX w.
W 1800 r. krynickie źródła przeszły na własność rządu austriackiego, pod zarząd komunalny dóbr muszyńskich, który nie mogąc znaleźć dzierżawcy postanowił poprowadzić zdrojowisko we własnym zakresie. W tym celu wzniesiony został w 1805 r. drugi, większy dom mieszkalny oraz wybudowano pierwszych 9 kabin kąpielowych. W tym roku Krynica zanotowała pobyt 180 gości. W 1806 r. wybudowano pierwszą drewnianą pijalnię wody mineralnej (istniejąca do dziś "Słotwinka"). Za rzeczywistą datę powstania krynickiego uzdrowiska należy jednak uznać rok 1807, kiedy to dr Jan Nennel został mianowany pierwszym lekarzem uzdrowiskowym.
Z tego czasu pochodzą pierwsze naukowe opisy wód krynickich, które w 1806 r. wykonał Józef August Schultess, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ponownie obudowano źródła i ustalono pierwsze strefy ich ochrony, obejmujące teren o promieniu 150 kroków. Wybudowano proste łazienki i kilka kolejnych domów dla kuracjuszy, uregulowano prowizorycznie Kryniczankę. Powstał nawet projekt wytwórni naczyń do wysyłki wód poza uzdrowisko. Pomimo to liczba kuracjuszy, która w 1810 r. wyniosła 530 osób, w następnych latach nie zwiększała się.
Zniechęcone deficytowym przedsięwzięciem w 1852 r. władze austriackie poleciły zlikwidować uzdrowisko. Na szczęście zarząd dóbr muszyńskich odwlekał realizację polecenia. Jednocześnie grupa lekarzy krakowskich, którym przewodził dr Józef Dietl, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaczęła propagować krynickie wody wśród lekarzy i społeczeństwa i coraz częściej wysyłać do nich kuracjuszy. Dietl, uznany później za ojca polskiej balneologii, w imieniu komisji rzeczoznawców wystąpił pod adresem rządu austriackiego z postulatami rozwoju uzdrowiska. Współdziałał z nim m. in. dr Michał Zieleniewski. Zarząd przystąpił do budowy urządzeń sanitarnych, leczniczych i mieszkalnych.
W 1901 r. w Krynicy przebywało już ponad 6 tys. kuracjuszy i liczba ich corocznie rosła, przekraczając dziesięć lat później 10 tys. W związku z koniecznością pozyskania większej ilości wód do kąpieli od 1911 r. poszukiwania nowych źródeł wód mineralnych w Krynicy prowadził światowej sławy geolog Rudolf Zuber, profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Zakończyły się one sukcesem w 1914 r. przez dowiercenie się w szybie "Zuber I" do szczawy alkalicznej o największym znanym wówczas stężeniu.
Po zakończeniu I wojny kontynuowano w Krynicy poszukiwania kolejnych źródeł, uzyskując m. in. w odwiercie nr 11 ("Zuber II") na głębokości 952 m wielkie złoża suchego dwutlenku węgla, zastosowanego do suchych kąpieli gazowych. Z nowych szybów ujęto źródła "Jan" i "Słotwinka". Rozbudowano krytą pijalnię z urządzeniami do podgrzewania wód, doprowadzanych do niej rurociągami.
Z II wojny światowej uzdrowisko wyszło z licznymi stratami. Wywiezione zostały linie do butelkowania wód i inne urządzenia techniczne, zniknęły cenne miedziane wanny do kąpieli. Wszystkie budynki uzdrowiskowe wymagały pilnych remontów. Mimo to już w 1945 r. zanotowano tu pierwszych kilkuset gości, a w 1947 – ok. 14 tys. Dalsze badania krynickich wód prowadził inżynier Leon Nowotarski, długoletni dyrektor Państwowego Zakładu Zdrojowego.
W latach swej świetności Krynica była modnym uzdrowiskiem, miejscem pobytu i spotkań wielu sławnych Polaków. Bywali tu m.in.: Józef Piłsudski,Jan Matejko, Artur Grottger, Henryk Sienkiewicz, Józef Ignacy Kraszewski, Ludwik Solski, Helena Modrzejewska, Władysław Reymont, Julian Tuwim, Konstanty Ildefons Gałczyński i Jan Kiepura. Także obcokrajowcy: królowa Holandii Juliana, Valdas Adamkus, Václav Havel, Wiktor Janukowycz.